Ο ασβεστολιθικός όγκος του Ψηλορείτη καταλαμβάνει το κεντρικό τμήμα της Κρήτης και αποτελείται από μία σχεδόν ενιαία οροσειρά που εκτείνεται από ΒΔ προς ΝΑ με απότομες πλαγιές (κυρίως προς Ν), κωνοειδείς κορυφές και καρστικά βυθίσματα (δολίνες) που σχηματίζουν μικρά οροπέδια. Η υψηλότερη κορυφή, ο Τίμιος Σταυρός (2456 μ) βρίσκεται στο δυτικό τμήμα του ορεινού όγκου και περιβάλλεται από μία σειρά κορυφών με υψόμετρο πάνω από 2000 μ. Η οροσειρά χωρίζει την κοιλάδα του Μηλοποτάμου στα βόρεια, από την κοιλάδα του Αμαρίου και την πεδιάδα της Μεσαράς στα νότια. Πάνω από τη ζώνη της εληάς και ως την άδενδρη ζώνη (750-1500 μ), η βλάστηση είναι αραιή και αποτελείται από φρύγανα και συστάδες από πουρνάρια και κυπαρίσσια. Στις νότιες πλαγιές υπάρχουν και μεμονωμένες συστάδες από τραχεία πεύκη. Το μεγαλύτερο μέρος του έτους (Οκτώβριο-Ιούνιο), η ζώνη πάνω από τα 1500 καλύπτεται από χιόνι. Οι πλαγιές του Ψηλορείτη χρησιμεύουν παραδοσιακά ως θερινοί βοσκότοποι για των ημινομαδική αιγοπροβατοτροφία. Χαρακτηριστικά είναι τα "μιτάτα", κυκλικές θολωτές κατασκευές από ξερολιθιά που χρησίμευαν ως καταφύγια, αποθήκες και χώροι όπου έπηζαν το τυρί οι κτηνοτρόφοι.

Ο Ψηλορείτης ήταν κτηνοτροφικό και θρησκευτικό κέντρο από την Προμινωϊκή εποχή. Η Ζύμινθος, το Ιδαίο Άντρο και το Σπήλαιο των Καμαρών είναι οι γνωστότεροι αρχαιολογικοί χώροι.

Από το οροπέδιο της Νίδας προς τον Τίμιο Σταυρό, προς Σπήλαιο Καμαρών και προς Κουρούτες.

Η παρουσία του ανθρώπου στον Ψηλορείτη είναι ιδιαίτερα έντονη και η βόσκηση παίζει καθοριστικό ρόλο στην ισορροπία του οικοσυστήματος.

Ο μεγαλύτερος κίνδυνος είναι η υπερβόσκηση και η διάνοιξη δρόμων για τους κτηνοτρόφους.