Οι τρεις οικισμοί, ενωμένοι πλέον απλώνονται, ακολουθώντας το ανάγλυφο του εδάφους, μεταξύ δύο όρμων (του λιμανιού της Αγ. Μαρίνας και του όρμου του Παντελιού) και σε δύο λόφους (ο ένας με κάστρο στην κορυφή). Η Αγ. Μαρίνα είχε ως αρχικό πυρήνα το κάστρο με τα πρώτα σπίτια μέσα και έξω απ΄αυτό. Σήμερα ο οικισμός εκτείνεται μεταξύ κάστρου και υψώματος Μεροβιγλίου, μέχρι τη θάλασσα, χωρίς ενιαία διάρθρωση δρόμων, αλλά με πυκνά τμήματα προς κάθε κατεύθυνση, ανάλογα με τις κλίσεις του εδάφους. Ανάμεσα στις πυκνοκατοικημένες γειτονιές έχουμε μεγαλύτερες ιδιοκτησίες, ελεύθερους χώρους, πράσινο, αρχοντικά με κήπους, περιβόλια, χωράφια, αραιά σπίτια. Η κεντρική πλατεία της Αγ. Μαρίνας έχει το μοναδικό πλατάνι του νησιού. Ο οικισμός του Πλατάνου έχει ως κέντρα το ψαράδικο λιμάνι Παντέλι προς νότο και το λιμάνι της Αγ. Μαρίνας προς βορρά. Αναπτύσσεται γραμμικά κατά μήκος κεντρικών δρόμων που το ενώνουν με το υπόλοιπο νησί και κατά μήκος αυτών έχει γραμμικό εμπορικό κέντρο που ενώνει τη πλατεία του με το λιμάνι της Αγ. Μαρίνας.

Το περιβάλλον διαμορφώθηκε από την αστική κοινωνία των ομογενών που έφεραν το νεοκλασσικισμό και μετάλλαξαν το μεσαιωνικό χωριό σε μικρή κωμόπολη αστικού χαρακτήρα. Αργότερα Ιταλοί μηχανικοί φέρνουν στοιχεία μιλιταριστικής αρχιτεκτονικής και προοδευτικών τάσεων του μεσοπολέμου και του Bauhaus.

Διαδρομή από το Παντέλι ή από τον Πλάτανο προς το Κάστρο.

Το νησί χρησιμοποιήθηκε την περίοδο του εμφυλίου και της δικτατορίας ως τόπος εξορίας. Ο οικισμός Αγ. Μαρίνας-Πλατάνου είναι πρωτεύουσα της Λέρου και ο μοναδικός παραδοσιακός οικισμκός στο νησί. Εδώ υπάρχει συνύπαρξη νεοκλασσικής και νησιώτικης αρχιτεκτονικής. Έχουμε εκκλησίες και αρχοντικά μεγάλης αξίας, ενώ στην Αγ. Μαρίνα υπάρχει το Μπούρτζι (ρωμαϊκό φρούριο) στην είσοδο του λιμανιού, καθώς και αλευρόμυλος, δείγμα βιομηχανικής αρχιτεκτονικής των αρχών του αιώνα.

Στην κεντρική πλατεία του οικισμού της Αγίας Μαρίνας έχουμε τεράστια, για την κλίμακα του χώρου, κυκλοφορία τροχοφόρων που κατακερματίζει την κοινωνική της λειτουργία, ενώ η οικοδομική δραστηριότητα αλλοίωσε το χαρακτήρα της σαν πλατεία.